Timothy Garton Ash | Europa, Een Persoonlijke Geschiedenis

TGA heeft gekozen voor een semi-chronologische opzet waardoor je als lezer een overzicht krijgt van de periodes en de – ten dele latent aanwezige, later manifeste ontwikkelingen in die periodes tot uiting komen. Deze ontwikkelingen voltrekken zich niet synchroon op het gehele continent en zijn tijd en regionaal gebonden, maar ze hebben elkaar wel sterk beïnvloed.

De opzet van het boek kent behalve een voor- en nawoord vijf delen: Verwoesting (1945); Verdeling (1961-1979); Opstand (1980-1989); Overwinning (1990-2007) en Achteruitgang (2008-2022), een geslaagde en sprekende opzet. Deze laat zien wat de Europese landen na de verschrikkelijke Tweede Wereldoorlog hebben bereikt, dat democratie het enige alternatief is, maar dat het gevaar bestaat dat diezelfde democratie, door valse intenties, gebrek aan leiderschap of een combinatie van beide weer verloren kan gaan. Het streven naar vrijheid en gelijkheid zijn inmiddels weer zwaar onder druk te komen staan, niet alleen door de Russische oorlog tegen Oekraïne. Een paar onderwerpen uit de 5 delen wil ik eruit lichten.

In Europa, vooral West-Europa zijn we geneigd 1945, het einde van de Tweede Wereldoorlog als een nulmeting in de Europese geschiedenis te nemen, maar TGA laat zien dat er tal van nulmetingen mogelijk zijn, afhankelijk waar je in Europa bent geboren en opgegroeid. Voor West-Europa is 1945 is het einde van de Tweede Wereldoorlog een nulmeting, voor Midden- Oost Europa 1989, de val de muur. Maar in de landen van het voormalig Joegoslavië is 1999 een belangrijk jaar, het einde van de Joegoslavische oorlogen. [2001: Macedonië, 2006: Montenegro en 2008: Kosovo]. “Het jaar nul is een repeterend getal in de Europese geschiedenis”.
De delen De Opstand en De Overwinning laten het verband tussen de diverse protesten in Oost-Europa zien, waarbij de opstand van de Poolse arbeiders van de Lenin scheepswerf in Gdansk het begin zijn (1970), van een lange reeks van gebeurtenissen die uiteindelijk tot de Val van de Muur leiden (1989).

In het hoofdstuk “Wenceclaus De Heilige” gaat TGA in op welke personen een belangrijke rol hebben gespeeld in de Europese geschiedenis naar aanleiding van een select gezelschap Europeanen die in 2020 aan een ronde eettafel in Brussel de toekomst van Europa bespreken. Václav Havel krijgt zes van de zeventien stemmen, met daarachter Winston Churchill met 2 stemmen. De rest moet het doen met 1 stem. Václav Havel was uniek in zijn eerlijkheid, een zuiver democraat. De intellectueel, die 1351 dagen in de gevangenis heeft doorgebracht, bleek ook als politicus zijn rollen te kunnen onderscheiden. Zijn leer van zijn mentor, de filosoof Josef Šafařik, hield in dat de mens de stem van zijn geweten moet volgen “uit eigen beweging, op eigen risico en op eigen verantwoordelijkheid”. Het kan geen toeval zijn, dat tot op de dag van vandaag, historici en politieke wetenschappers nog zo veel bewondering hebben voor Havel.
Regelmatig refereert TGA aan Tony Judt, de Britse Historicus (1948-2010) en de Duitse Filosoof/Socioloog Jürgen Habermas (1929), wetenschappers die je de geest van Havel zou kunnen toedichten.

Nu Europa sterker verenigd lijkt dan we voor mogelijk hielden, doet de titel van het vijfde deel wat vreemd aan. Maar TGA laat overtuigend zien dat de uitdagingen van Europa enorm zijn. Dit deel begint met een verwijzing naar het boek De Wereld van Gisteren, met als ondertitel Herinneringen Van Een Europeaan van Stefan Zweig (1881-1942), een boek dat op mij persoonlijk grote indruk maakte. Vanuit het toenmalige perspectief van Stefan Zweig een zeer begrijpelijk boek. TGA refereert aan een neerwaartse Europese spiraal die in 2008 inzette met het Franse en Nederlandse Nee tegen een Europese grondwet in 2005 en de Financiële Crisis van 2008, tot aan de rekolonisatieoorlog die Poetin in februari 2022 begint tegen Oekraïne. Deze ontwikkelingen hebben echter (nog) niet tot een vergelijkbare situatie geleid als waarin Zweig zich in 1942 bevond. Maar TGA heeft wel een belangrijk punt door te stellen: “Als Stefan Zweig het nog drie jaartjes had volgehouden, had hij zijn geboorteland Oostenrijk bevrijd kunnen zien worden.”, Je hebt geloof in de toekomst nodig om een toekomst te kunnen realiseren, maar je kunt het hem niet kwalijk nemen dat hij na zijn ervaringen van de Eerste en Tweede Wereldoorlog en de onrust tijdens het Interbellum zijn geloof in de mensheid was verloren. Anno 2002 hebben we veel meer positieve historische en economische ervaringen als fundament tot onze beschikking dan Stefan Zweig destijds.
In Europa is veel kritiek op Amerika, maar zoals TGA laat zien, hebben we veel aan de Amerikanen te danken en zijn we nog steeds niet in staat zelfstandig te handelen en onze verantwoordelijkheid te nemen. Ook nu, in de Rusland Oekraïne oorlog, is het aan de Amerikanen te danken dat Rusland in de oorlog is vastgelopen en de Europese grens met Europa niet gedeeltelijk is opgeschoven naar het Westen.

Wij ontberen nu een geheugenmotor, een ervaring die grote leiders na de Tweede Wereldoorlog overtuigden niet af te wijken van hun politieke doelen. Joe Biden mag dan soms wat klungelig overkomen, zijn beleid is doortastend, zeker als je de omstandigheden in zijn land beziet.

De opzet van het boek is veelzijdig en constructief kritisch op basis van een heldere analyse van de belangrijkste gebeurtenissen. Basis zijn de enorme stappen die Europa sinds de Tweede Wereldoorlog heeft gemaakt, met een duidelijke waarschuwing voor de dreigingen zoals ondermijning van de rechtstaat, druk op de economie vanuit onverwachte hoek en hoogst actueel in de thema’s die als uitdaging voor de toekomst op korte en de midden-lange termijn worden geponeerd, waarbij een gevoel van urgentie duidelijk aanwezig is. Ook klimaat en migratie behoren tot die essentiële uitdagingen waarmee we worden geconfronteerd.

Net als bij Geert Mak en David van Reybrouck zijn het de persoonlijke gesprekken met bekende en minder bekende mensen die het boek zo tot de verbeelding doen spreken.

TGA heeft een gedegen kennis van de Europese geschiedenis van de 20e eeuw, en een helicopterview die een reeks van gebeurtenissen in tijd en plaats met elkaar weet te verbinden. Zijn vlotte en heldere schrijfstijl met soms prachtige zinnen, en onafhankelijke instelling maken dit boek tot een “must read” voor velen. Zowel voor degenen die zich zorgen maken over de toekomst van Europa als iedereen die nog twijfels heeft over of de noodzaak van een sterk Europa. Een ideaal boek om te lezen tijdens of direct na de vakantie, om je weer bewust te worden wat er op het spel staat. Op pagina 126 refereert TGA aan de Tsjechisch-Franse schrijver Milan Kundera en haalt een zin aan uit zijn boek Het Boek Van De Lach En De Vergetelheid. “De strijd van de mens tegen de macht is de strijd van de herinnering tegen de vergetelheid.” Dit boek is een goed begin.

Noot: Pagina 132, laatste alinea, 1988 moet waarschijnlijk 1968 zijn.

Zeeland, 14 augustus 2023