Vrijuit

Op woensdag 16 april werd Iris de Graaf over haar boek geïnterviewd, door Oscar Garschagen in de Drukkery in Middelburg. Een paar opmerkingen zijn onderstaand meegenomen.   

Met Vrijuit geeft Iris de Graaf een indringend beeld van het huidige Rusland onder president Vladimir Poetin. Schokkend en nauwelijks voorstelbaar is dat de meeste inwoners van dit land er nu nog slechter aan toe zijn dan voor de val de muur in 1989, tenzij je tot de geprivilegieerde   loyalisten van de president behoort of daaraan gelieerde organisatie of bedrijf . Er lijkt geen uitzicht op verbetering en met de eerder deze maand nieuwe oproep om in het leger te dienen, lijkt ook maar een glimp van een wapenstilstand ver weg, laat staan vrede.

Haar studiekeuze voor Slavistiek en Ruslandkunde is geen toeval. Na een kort avontuur in Turkije schrijft IdG zich in aan de Rijksuniversiteit Groningen. Haar oma was Russisch en werd geboren  in het dorp Kotenjovka, ongeveer 100 km ten Noord-Oosten van Belgorod, dat op amper 50 km ten Zuid-Westen van het inmiddels bekende Oekraïense Charkov ligt. Door de deportatie van Russische burgers door de Nazi’s in 1942, wordt zij als dwangarbeider te werk gesteld in Dessau an der Elbe. Daar zal ze later haar toekomstige echtgenoot leren kennen, de Friese Geert Damstra. De familiegeschiedenis is verweven door het boek en geeft een sprekende en nuttige ondersteuning aan haar verhaal. Vooral lezers met ouders uit Rusland of een van de voormalige Oostblok landen zullen de ervaringen herinneren, wat mij overkwam als zoon van een oorspronkelijk Poolse vader, die via de invasie van Normandië in Nederland terecht kwam.  

Het boek deed mij soms sterk denken aan Tim de Wit’s Wankel Koninkrijk, een eyeopener over het Verenigd Koninkrijk, van het aangekondigde referendum tot een jaar na de Brexit. Maar waar TdW weliswaar een enerverende periode in de Britse politiek versloeg, onderging IdG een rollercoaster, die geen enkele buitenland correspondent zich vooraf kan inbeelden.

In 2020, toen IdG naar Rusland vertrok, was er al sprake van toenemende repressie, maar het leek nog vrede, hoewel de oorlog in de Donbas al gaande was. Maar vanaf de ‘militaire operatie’, 24 februari 2022, kwam alles in een stroomversnelling. Spontane interviews met mensen op straat werden moeilijker, steeds vaker greep de politie in, mensen werden onmiddellijk opgepakt en de straffen op contact met ‘buitenlandse agenten’ werden zwaarder. Ook geplande interviews kwamen alsmaar moeilijker tot stand, vanwege het gevaar voor de geïnterviewden. Na de arrestatie van de Amerikaanse journalist Evan Gershkovich wordt duidelijk, dat geen enkele buitenland correspondent nog kon vertrouwen op wetten of regels die duidelijkheid zouden moeten geven over wat nog wel en niet is toegestaan, er rest slechts politieke gemotiveerde willekeur. Rusland is nu een schizofrene maatschappij, zowel voor haar burgers als voor buitenlanders.

De moeilijkst te beantwoorden vraag in een land als Rusland, blijft hoeveel van de mensen de politiek van de president steunen. En hoeveel van de mensen zouden het beleid nog steunen, als ze niet gehersenspoeld waren door de voortdurende propaganda. Uit de ervaringen van IdG blijkt dat dit aantal groter is dan blijkt uit zogenaamde enquêtes. Maar IdG vermoed dat we ons geen illusies mogen maken over veranderingen. Tachtig procent van de Russen volgt alleen maar de Russische staatstelevisie. Een deel van de bevolking, voornamelijk in de grote steden, weet dat de informatie door propaganda is gekleurd, maar denkt dat dit bij ons niet anders is. Een groot deel van de bevolking is nationalistisch en gaat mee in het narratief dat Rusland wordt bedreigd door de NAVO en in oorlog is met het Westen. De sancties hebben op dit deel van de bevolking een averechtse uitwerking: Waarom straffen jullie ons als burgers voor wat de politiek doet? De sancties zijn een feit en onvermijdbaar, maar met het verbreken van alle contacten, ook die van de culturele banden, laten we ook een aantal dappere Russen in de steek en maken we het herstel hiervan, op enig moment in de toekomst, alleen maar moeilijker. Dit is een vraag die journalisten bezighoud, hoe kunne we contact onderhouden met deze mensen, ook in de wereld van cultuur en wetenschap, waar Rusland een niet te verwaarlozen bijdrage levert.

Zoals ik al eerder schreef over het boek van TdW, geeft ook IdG een mooie inkijk in het leven van een buitenlandcorrespondent in hectische tijden. Je ervaart constant druk, je wordt geleefd, je klankbord en steun en toeverlaat beperkt zich tot je ingehuurde lokale assistent en cameraman. Gelukkig kon Iris vertrouwen op Irina en Faik. Afhankelijk van je bewegingsruimte om je werk te kunnen doen, is ook je inkomen onzeker. Het wisselen van contant geld kost je twee keer per week uren aan wisselen. Eerst om in de rij te staan en documenten in te vullen om te wisselen, dan naar een andere plek, om vervolgens weer in de rij te staan en weer documenten in te vullen om het geld op je Russische rekening te zetten, omdat Rusland is afgesloten van het internationaal betalingsverkeer Swift. Je relatie op afstand staat onder druk, het verschil tussen Nederland en Rusland is te groot, zowel wat betreft afstand als cultuur. 

Bizar is het om weer te moeten lezen, dat ook buitenlandcorrespondenten als IdG door toetsenridders onder vuur worden genomen en de meest verschrikkelijke verwensingen moeten incasseren. Hoe lang duurt het nog voordat de overheid hier een drempel aanbrengt? Waar IdG sociaal media heeft gebruik om inzicht te geven in haar werk, blijken er toch altijd weer dolende social media gebruikers te zijn, die hun frustraties botvieren.

In het hoofdstuk Prijzen en Afluisterpraktijken refereert IdG aan het moment dat zij de Harper’s Bazaar prijs Woman Of The Year in de Posthoornkerk in Amsterdam in ontvangst neemt. Zij sluit af met de woorden: “Het voelt heel dubbel om hier gevierd te worden, terwijl mijn collega’s in Rusland en in Oekraïne op dit moment dapper en moedig in de meest vreselijke omstandigheden de waarheid boven water proberen te halen. Deze award is ook voor hen allemaal. Ik neem deze prijs mee naar Moskou, zodat hij me op de donkere momenten kan herinneren aan deze steun, aan al die mensen die naast me staan en me overeind houden. Dat geeft me kracht om door te gaan met mijn werk. En laten we allemaal proberen  een beetje dapperder en moediger te zijn. De wereld heeft het nodig.”

Daar zou ik graag aan willen toevoegen dat dit ook geld voor ons burgers, waarvan een deel betrouwbare informatie steeds meer in twijfel trekt en onze huidige welvaartstaat als vanzelfsprekend lijkt te beschouwen. Evenals politici die, ondanks de oorlog in Europa, nog steeds een te beperkt gevoel van urgentie creëren en zich pas de ernst van de situatie lijken te realiseren als de VS de handdoek in de ring gooit. Zoals de Franse historicus en directeur aan de Parijse École des Hautes en Sciences Sociales zei: “Onze pacifistische instelling heeft ons belet die dingen [oorlog] scherp te zien.” [NRC, 15 april 2025].

Dit boek laat het enorme contrast zien tussen onze vrijheid en de inmiddels verstikkende repressie in Rusland, die mits gestopt, zich probeert uit te breiden naar omliggende landen, zoals al het geval is in Wit-Rusland en dreigt te gebeuren in Georgië. Maar dat geld ook voor de toenemende corruptie en onderdrukking in landen als het Hongarije van Viktor Orbán, het Servië van Aleksander Vučić en Moldavië, dat grenst aan Oekraïne en waar in het Oosten al jaren de strook Transnistrië bezet is door Russische soldaten, vergelijkbaar met de Donbas, na de annexatie van de Krim.

IdG is een geëngageerde journalist, gedreven door een oprechte interesse, in dit geval Rusland en haar burgers. Daarbij is ze openhartig over de impact haar werk op haar privéleven en durft ze zich kwetsbaar op te stellen. Vrijuit verdient het gelezen te worden, het is vlot geschreven, is bij vlagen emotioneel en geeft een goed beeld van het huidige Rusland. Het slaat een belangrijke brug tussen twee werelden, hoe klein die ook lijkt. Je begrijpt (nog beter) wat er op het spel staat.

–     Irina, die > 30 jaar voor de Nederlandse radio en tv heeft gewerkt heeft last van een depressie. Ze is bang dat ze al haar werk voor niets is geweest. 

–      Faik werkt nog voor de NOS en andere organisaties

 Zeeland, 17 april 2025