Carolien Roelants | Wereld in wanorde

Noot: De scope van het boek loopt van Marokko tot aan Iran, het omvat alleen Arabische sprekende landen, met uitzondering van Turkije (Turkse taal) en Iran (Perzische taal).

Amerika
Amerika heeft lang een hoofdrol gespeeld in het Midden Oosten. Maar sinds het aantreden van Barack Obama, wiens verkiezingsbelofte het was een einde te maken aan de oorlogen die Amerika was begonnen, heeft het zich steeds meer afzijdig gehouden. Daarbij werden, in tegenstelling tot vooraf gestelde grenzen, bij ernstige schendingen, met als bekendste voorbeeld het gebruik van chemische wapens door Assad tegen zijn eigen bevolking, geen acties in welke vorm dan ook ondernomen. Vervolgens heeft het presidentschap van Donald Trump, de algehele situatie aanzienlijk verslechterd, door zijn inconsistente beleid en een aantal inconsequente beslissingen, die een averechts hebben gehad. Om het eenvoudig te stellen: Slecht bedrag werd beloond en goed gedrag bestraft, zie hoe Donald Trump voormalige bondgenoten in de strijd met Amerika, als de Koerden, plots liet vallen. De sterkere leiders hadden dit snel door en verkleinden hun afhankelijkheid van Amerika in hoog tempo, waarbij de landen die beschikken over de grootste financiële middelen, de Verenigde Arabische Emiraten onder leiding MbZ (Mohammed bin Zayed) en Saoedie Arabië, onder leiding van MbS (Mohammed bin Salman) de grootse verzelfstandiging hebben doorgemaakt. Gelegenheidsdiplomatie was daarbij leidend, verdeel en heers om de eigen positie te verstevigen.

Onruststokers
CR gaat uitgebreid in op de belangrijkste spelers in de regio, waarbij de overeenkomst uitbreiding van de machtsbasis is, maar waarbij een speler als Iran vooral onrust en chaos probeert te creëren. Hun vermeende betrokkenheid bij de aanslag op Saoedische olietanks in de zomer 2019, waarbij de Saoedische olieproductie een paar weken stil viel, bleef zonder gevolgen. Niet verwonderlijk dat Iran Rusland steunt in de oorlog tegen Oekraïne, zoals het ook al jaren een bedenkelijke rol speelt in Libanon, Syrië en Yemen, maar zoals Rusland, nooit constructief.

Turkije
Opvallend is de rol van Turkije, een niet te stuiten mogendheid zoals CR het noemt. Recep Erdoğan wil en kan zich meten met veel Arabische leiders, waarbij hij vooral allianties aangaat met landen met een soenitische bevolking en landen die de Moslim Broederschap steun verlenen. Maar in tegenstelling tot sommige van zijn rijke rivalen, negeert hij alle gangbare economische wetten, die uiteindelijk de economie van het land hard raken. Daarbij is het land volledig afhankelijk van derden in zijn energie voorziening. De ongekende inflatie, in 2022 64% en dit jaar al 47% schrikken buitenlandse investeerders af. Het blijft pijnlijk te zien dat de voormalig minister van buitenlandse zaken en premier Ahmed Davutoğlu in 2016, het veld moest ruimen. Hij dacht in termen van soft power: handel, economische en culturele samenwerking, conflictoplossing. Hoe anders en positief zou Turkije er nu hebben kunnen voor staan. Een saillant onderwerp blijft de aanschaf van Russische S-400 luchtdoelraketten aan NAVO-Lid Turkije, ook dit bleef onbestraft.

Defensie
Een apart en belangrijk hoofdstuk is het Midden Oosten als wapenarsenaal. Volgens SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute) waren in 2019 de volgende landen de grootste afnemers van wapens. Saoedi Arabië (1), Qatar (3), Egypte (6) en Turkije (10), de Emiraten slechts op (12), maar onderschat vooral dit laatste land niet. Het heeft 98 gevechtsvliegtuigen, 434 tanks en 75 marine vaartuigen met een defensiebudget van ruim 22 miljard dollar, Ter vergelijking: Saoedie Arabië heeft 270 gevechtsvliegtuigen, 1062 tanks en 55 marinevaartuigen. De rijke olielanden hebben geld en landen als Amerika, Rusland, Frankrijk, Duitsland, Groot-Brittannië en China willen graag leveren. De Emiraten voerden in 2014 de dienstplicht in, evenals Qatar, Koeweit volgde in 2017. De regio is ook een laboratorium voor onbemande drones.

Europa
De grote afwezige in dit geopolitieke spel is Europa. Terwijl een aantal landen enorme bedragen aan militair materieel uitgeven en veel geld aan partijen die de instabiliteit in andere landen vergroten, met als meest schrijnende voorbeeld Yemen, waar Saoedie Arabië en Iran strijd voeren – de Verenigde Arabische Emiraten hebben zich inmiddels terug getrokken, zorgt Europa voor de humanitaire hulp en ziet zich geconfronteerd met een groeiend vluchtelingen probleem.
Al in 2012 gaf Obama aan dat Amerika’s oriëntatie op Azië zou komen te liggen. Maar net zoals het ontkennen van de dreiging die zich ontwikkelde in Rusland, met een duidelijk signaal in Poetin’s speech op de veiligheidsconferentie in februari 2007, is Europa lang doof gebleven voor signalen van Amerikaanse presidenten. Zelfs onze soft power is slechts economisch van aard.
Als er ooit een mate van rust en orde in deze regio zou kunnen komen, een lang en moeilijk proces, dan zal Europa moeten inzetten op intensieve en breed gedragen diplomatie,
bijvoorbeeld door een speciale Europese commissaris voor het gebied te benoemen. Samen optrekken met de Amerikanen en Britten is noodzakelijk, maar een uitbreiding met Canada, Australië en wellicht zelfs Japan, zou gezien de huidige geopolitieke ontwikkelingen niet vreemd zijn. (Nederland heeft het komend jaar een uitstekende kandidaat voor een dergelijke functie beschikbaar, als zij het zelf wil). Zoals CR in de inleiding aangeeft: Onberekenbaarheid werkt instabiliteit in de hand. Een gezamenlijke met elkaar afgestemde aanpak zou al een positieve bijdrage kunnen leveren. We kunnen Europa dicht timmeren, maar hoe groter de repressie en hoe slechter de economische situatie in sommige van deze landen, hoe groter de druk zal worden op ons continent, tenzij we initiatieven nemen en daadwerkelijk actief worden. Het betreft een regio’s die aan onze tuin op zuiden, respectievelijk oosten grenzen.
Aanvullend: Sinds begin dit jaar zijn er de grootste protestacties tegen de regering in Israël in haar 75 jarig bestaan. Ook hier is zou de vraag terecht zijn: Waar is Europa? wat doet Europa om de grote beweging “Black Flag” in Israël te ondersteunen. Begin is met haar informele leider, de natuurkundige Shikma Schwartzman-Bressler in Brussel uit te nodigen.

Conclusie
Ontluisterend is de moeilijk te vermijden tweeledige conclusie. Enerzijds dat de meeste burgers in deze landen nauwelijks als mens worden gezien, tijdens het lezen dacht ik regelmatig: je zou er maar wonen! Anderzijds dat een twee-staten oplossing voor het Israëlisch Palestijns conflict ooit realiteit zal worden, niet alleen door de enorme groei van de Israëlische nederzettingen en versnippering van diezelfde nederzettingen over centraal Oost Israël, maar ook omdat de Arabische landen de Palestijnen niet als hun broeders zien. Eén staat met gelijke rechten voor al haar burgers zou het streven moeten zijn en lijkt de enige oplossing om tot een vorm van vrede en stabiliteit te komen.
Het is bijzonder hoe CR erin is geslaagd de lezer inzicht te geven in een schizofrene regio van gelegenheidsallianties, waarin landen, afhankelijk van het regionaal conflict, soms bevriend lijken en gelijktijdig elkaars vijand zijn in een ander conflict. Hoewel het boek al bijna 3 jaar oud is, heeft de inhoud niets aan actualiteit ingeboet, in tegendeel, een aantal mogelijke ontwikkelingen voor de toekomst zijn, helaas, al bewaarheid.

Frans Gzella, 19 september 2023